Konkatedra św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie

---

Historia

Warto dodatkowo zwrócić uwagę na kategorię: Pochowani w konkatedrze św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie.

Średniowiecze

Rok 1285 to czas, kiedy pierwszy kościół parafialny w Kwidzynie zyskał status katedry. Obecna świątynia, poświęcona św. Janowi Ewangelisty, była wznoszona od około 1325 jako katedra diecezji pomezańskiej oraz jako miejski kościół farny. Proces budowy ukończono w drugiej połowie XIV wieku. Od samego początku katedra tworzyła zespół budynków związanych z obronnym zamkiem kapituły pomezańskiej.

Kościół, zbudowany w stylu gotyckim, wykonany z cegły, jest orientowany. Charakteryzuje się złożonym pięciobocznie zamkniętym, dwukondygnacyjnym chórem, który został ukończony w latach 1335/1340, oraz przedłużonym, pięcioprzęsłowym korpusem o cechach pseudobazyliki. Sklepienie w prezbiterium oraz w nawie głównej osiąga formę gwiaździstą z prominentnym żebrem, podczas gdy nawy boczne są przykryte sklepieniem trójdzielnym.

Bezpośrednio z południowo-zachodnią elewacją kościoła sąsiadowała wieża, która była nie tylko dzwonnicą, ale także spełniała funkcje obronne oraz obserwacyjne, pełniąc rolę głównej wieży zamku – jej górna część została wzniesiona dopiero pod koniec XV wieku. W jego obronnych zdobieniach szczególną rolę odgrywał krużganek, rozciągający się na poddaszu w korpusie z 1384 roku oraz przy chórze, a także dwie masywne, ośmioboczne wieżyczki schodowe usytuowane przy prezbiterium.

Długość katedry wynosi 86 m, jej szerokość to 25 m, z wysokością nawy głównej sięgającą 21 m, zaś naw bocznych 14,5 m. Dzwonnica ma imponujące 59 m. Na południowej fasadzie kościoła przetrwał obraz mozaikowy, datowany na 1380 rok, przedstawiający męczeński los św. Jana Ewangelisty oraz klęczącego fundatora – biskupa Jana I Möncha. Z mozaiką związany był napis: Johan[nes] ep[iscopu]s fecit f[ie]r[i] hoc op[u]s a[nno] d[omini] m ccc 80 /1380/, który został usunięty podczas renowacji na początku XX wieku i obecnie można go zobaczyć w kościele. Mistrzowie mozaiki najprawdopodobniej pochodzili z Wenecji.

Wnętrze katedry kryje w sobie wiele gotyckich malowideł ściennych pochodzących z przełomu XIV i XV wieku, które zostały całkowicie przekształcone w XIX i XX wieku. Prace konserwacyjne przyniosły formę fryzu rozciągającego się wzdłuż bocznych naw, poniżej okien. W ostatnim czasie w prezbiterium odkryto dodatkowe malowidła z tego okresu, przedstawiające sceny z dzieciństwa Chrystusa. Zachowały się również gotyckie płyty nagrobne.

Do gotyckiej aranżacji wnętrza należała również malowana szafa relikwiarzowa bł. Doroty z Mątowów, która obecnie jest nieznana. W latach 1478–1479 w wyniku oblężenia Kwidzyna przez polskie wojska w trakcie tzw. wojny księżej, katedra została uszkodzona, a sklepienie dolnej części prezbiterium, czyli krypty, zawaliło się i nie zostało nigdy odbudowane. W 1496 roku biskup Jan IV wydał dokument, w którym nakazał odbudowę zniszczeń. Za czasów biskupa Hioba von Dobeneck (1502–1521) powstały następujące do dziś malowidła ścienne w prezbiterium, ukazujące portrety 17 biskupów pomezańskich oraz 3 wielkich mistrzów krzyżackich, z czego dwóch spoczywało w krypcie, a z tamtych czasów zachował się również rzeźbiony tron biskupi z 1504 roku, charakteryzujący się późnogotyckimi formami oraz herbem diecezji i herbem biskupa.

Okres protestancki

W latach 1525–1526 Prusy Książęce przeszły na protestantyzm, co znacząco wpłynęło na wygląd kościoła, który utracił dotychczasową wartość administracyjną. Formalna likwidacja diecezji miała miejsce w 1578 roku. Wnętrze katedry zostało otynkowane, a wizualnie podzielono je ścianą fachwerkową, co wprowadziło nowe przestrzenie modlitewne – dla gminy niemieckiej w korpusie, polskiej w prezbiterium oraz okresowo czeskiej w zachodniej części korpusu.

W 1586 roku dokonano kolejnych zmian, w tym między innymi podniesienia kruchty w wejściu głównym od strony południowej, zbudowanej z gotlandzkiego piaskowca, przypuszczalnie uzyskanego z nieistniejącego już zamku biskupiego. W kontekście tego okresu warto wymienić malowany tryptyk z 1570 roku, ukazujący scenę Ukrzyżowania (ołtarz kościoła polskiego), rzeźbiony dawny ołtarz główny z około 1690 roku, ambonę „polską” z 1634 roku oraz efektowne rzeźbione epitafia: Augustyna Mildego z 1602, Jerzego von Rembau z 1610 oraz Eilharda Menckena z 1683 roku.

W roku 1705 dodano kaplicę grobową Ottona Fryderyka von Groeben od strony północnej, z nagrobkiem przedstawiającym zmarłego wraz z jego trzema żonami (datowany na około 1710–1728) oraz rodowymi portretami. Interesującym zabytkiem są również dwa bogato zdobione konfesjonały ewangelickie z 1716 roku, dzieło Józefa Antoniego Krausego, odpowiedzialnego także za wystrój mauzoleum Groebenów.

W 1807 roku, w związku z wojną napoleońską, kościół został przekształcony w magazyn żywności oraz halę ćwiczeń, co doprowadziło do jego dewastacji. Dopiero w latach 1816-1817 architekt Schroeder przeprowadził modernizację, podczas której usunięto ścianki działowe i naprawiono gzymsy. W 1856 roku rzeźbiarz Henryk Medem wykonał portal kaplicy Groebenów oraz reliefy w drzwiach kaplicy na podstawie projektu Christiana Daniela Raucha, wykorzystując cynk pokryty brązem, ilustrując kolosalne wyprawy wojenne Groebena.

W latach 1862–1864 przeprowadzono gruntowne prace modernizacyjne mające na celu przywrócenie wyglądu średniowiecznej katedry. Niemiecki architekt Friedrich August Stüler zrealizował projekt, w ramach którego powstał nowy, neogotycki ołtarz stworzony przez rzeźbiarza Kocha z Poczdamu, z rzeźbami Henryka Medema oraz amboną. Obraz ołtarzowy „Zmartwychwstanie” namalował prof. Bernhard Plockhorst z Weimaru. Odbudowano także zawalone sklepienie w prezbiterium, a gotyckie malowidła ścienne zostały zarówno odsłonięte, jak i przemalowane. Witraże w prezbiterium wykonała firma Oidtmann z Linnich koło Akwizgranu (1864) – która działa do dziś.

w katedrze spoczywają m.in. biskupi pomezańscy, wielcy mistrzowie krzyżaccy tacy jak Werner von Orseln (1330), Ludolf König (1348) oraz Heinrich von Plauen, bł. Dorota z Mątowów (1394), jej spowiednik oraz znakomity teolog Jan z Kwidzyna a także Otton Friedrich von Groeben, pierwszy pruski odkrywca Afryki. Odnowiona krypta wielkich mistrzów została otwarta dla zwiedzających 31 lipca 2010 roku. W trakcie badań archeologicznych odkryto komory grobowe, które nie zostały ponownie pokryte kamienną posadzką, a zamiast tego mają tafle hartowanego szkła. W miejscach pochówku mistrzów umieszczono trumny z manekinami w szatach i płaszczach, obok których leżą relikwiarze z ich szczątkami oraz zbiorowa skrzynka z prochami czterech lub pięciu biskupów pomezańskich.

Za czasów życia błogosławionej Doroty jej cela była zamurowana, jednak jej lokalizacja pozostaje nieznana – może znajdowała się na dolnym poziomie wieży lub w północnej części prezbiterium. Poszukiwania miejsca pochówku błogosławionej, prowadzone z użyciem georadaru, okazały się nieudane. Udało się zlokalizować tylko pustą kryptę, gdzie mogły zaznaczać się jej doczesne szczątki, ale zostały one zniszczone przez zwolenników reformacji, którzy usunęli je ze świątyni.

Wiek XX

W 1945 roku, po wojnie, zakon franciszkanów przyjął do opieki niezniszczony kościół i zarządzał nim aż do 1993 roku. Wówczas dzięki staraniom kapituły, ks. Wojciecha Kruka, rozpoczęto systematyczne prace remontowe oraz konserwatorskie, mające na celu zachowanie tego historycznego obiektu.

---

Oceń: Konkatedra św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie

---